به گزارش روابط عمومی صندوق توسعه و احیا، ناصرالدین شاه، چهارمین سلطان دودمان قاجار بود که از ۱۲۲۶ تا ۱۲۷۶ شمسی، پنجاه سال در ایران حکومت کرد، دوره پادشاهی او، طولانی‌ترین دوره در میان شاهان قاجار بود. او به افتخارِ نیم قرن سلطنت بر ایران، خود را «سلطان صاحبقران» می‌نامید.
همه عمر ما در ولایت‌عهدی گذشت
در دوره طولانی پادشاهی ناصرالدین‌شاه، پسرش مظفرالدین میرزا، ولیعهدی او را بر عهده داشت و در ایل‌گولی تبریز سکونت داشت. مظفرالدین میرزا، نیم قرن صبر کرد تا شاه شود، همین دوره طولانی باعث شد که همیشه او این جمله را تکرار کند که «همه عمر ما در ولایت‌عهدی گذشت»!
ناصرالدین شاه، گویی سر مردن نداشت و به این زودی‌ها قرار نبود که تخت سلطنت را به پسرش واگذار کند، تا اینکه ظلم کامران میرزا حاکم تهران، در حق یک دستفروش بی‌نوا، باعث شد که او انتقامش را از شاه قاجار بگیرد. میرزا رضا کرمانی، از سر جانش گذشت و به جای کامران میرزا، شاه قاجار را ترور کرد.
اینگونه بود که شاهی که عکاسی می‌کرد، اهل روزنامه نگاری بود، نقاشی می‌کشید و فرنگ هم رفته بود، دست آخر، با تپانچه یک دستفروش کشته شد. قاجاریان برای بالابردن مقام ناصرالدین شاه، بعد از مرگش به او شاه شهید می‌گفتند.
سلطان خوش‌گذرانی نامنظم!
ناصرالدین شاه به علت علاقه‌ای که به سفر داشت، در ماه های گرم سال، تهران را به مقصد شهرستانک ترک کرده، اردگاهی برای شکار و تفریح در این منطقه خوش آب و هوا، بر پا می‌کرد، پس از چند سفر، طولی نکشید که او تصمیم به ساخت تفریحگاهی در دره مجاور کوه گرفت، دره‌ای که مناظر طبیعی بسیار زیبا و رودخانه‌ای پر آب داشت.
او در این تفریحگاه، به شکار و شعر و نقاشی و بازی‌هایی مانند زو، جاسوس‌بازی، سیبل آتشین و نظایر آن می‌پرداخت.
تاریخچه و علت ساخت کاخ
شاه قاجار، در سال ۱۲۵۵ شمسی، دستور ساخت این کاخ در شهرستانک را داد، امین‌السطان، وزیر داخله دربار نیز ابوالحسن معمارباشی را مامور ساخت این کاخ کرد، البته این بنا به دلیل سرعت بالایی که در احداث داشت، به سستی بنا شد و عملیات عمارت آن پس از یکسال در سال ۱۲۵۶ شمسی به پایان رسید.
کاخ شهرستانک در حالی در ۱۶ شهریور ۱۳۷۶ با شماره ۱۹۲۵ در فهرست آثار ملی ایران ثبت شد که در زمان ثبت، جز مشتی خاک و پی، چیزی از بنا باقی نمانده بود. در مورد دلائل تخریب و فرسایش این بنا، به جز سستی خود سازه، عواملی مانند وزش بادهای شدید، زمستان‌های سخت و برفی و بارش فراوان این منطقه را نیز می‌توان برشمرد. این بنا با مساحت ۸۹۴۱ متر مربع، به نسبت سایر کاخ‌های قاجاری، بنایی متوسط از نظر وسعت است.
معماری و ویژگی‌های بنا
این کاخ در دو بخشِ بیرونی و اندورنی ساخت شده است، حیاط بیرونی به شکل مستطیلی با دو کنج در چهار تراز طراحی شده و ورودی نیز به شکل نیم‌دایره در تراز اول قرار گرفته است.
طبقه دوم کاخ نیز، به مرور زمان تخریب شده است، در ضلع شمال غربی و در مرز میان اندرونی و بیرونی هم، حمام خصوصی شاه قرار داشته است.
بخش اندرونی شامل دو حیاط در دو تراز متفاوت است، حیاط شمالی یا تحتانی با ابعاد ۱۸ در ۲۴ متر محل سکونت خدمه بوده و حیاط جنوبی با ابعاد ۲۶ در ۴۰ متر برای سکونت حرم‌شاهی ساخته شده است، اندرونی از لحاظ ساختمانی شبیه کارون‌سرا است و این شباهت در حیاط جنوبی بیشتر دیده می‌شود.
سفر به شهرستانک از جاده ناصری
در گذشته برای رفتن به شهرستانک از مسیر معروف به جاده ناصری استفاده می‌شده است، این راه که به دستور ناصرالدین شاه، توسعه داده شد، در آن زمان مسیری برای رسیدن به شهرهای شمالی کشور بود. مطابق اعلام مورخان، هدف از توسعه جاده ناصری در دوران قاجار، وصل کردن شهر ری به استان مازندران بوده است.
خدمه عزیز، لطفا از این جاده استفاده نکنید!
جاده ناصری در زمان سفر ناصرالدین شاه به صورت اختصاصی، قُرُقِ سفر شاه و هیئت همراه بود و خدمه دربار مجبور بودند برای رسیدن به کاخ، از گذرگاهی باریک به شهرستانک بروند. این گذرگاه ناامن برای تردد، شرایط مساعدی نداشت و بسیار پیش می‌آمد که این جاده حادثه می‌آفرید.
مسیری امروزی شهرستانک، در جاده کرج به چالوس، نرسیده به گچسر قرار دارد. در بین راه پس از یک فرعی هشت کیلومتری آسفالت، روستای خوش آب و هوای شهرستانک قرار دارد، آزادراه تهران-شمال نیز از نزدیک این روستا می‌گذرد.
سرنوشت کاخ بعد از ترور ناصرالدین شاه
ناصرالدین در سال ۱۲۷۵ شمسی و در آستانه مراسم پنجاهمین سال پادشاهی به ضرب گلوله در سن ۶۴ سالگی توسط میرزا رضا کرمانی ترور شد، قاجاریان برای بالابردن مقام ناصرالدین شاه، بعد از مرگش به او شاه شهید می‌گفتند.
شاه شهید را در حرم عبدالعظیم در شهر ری در جنوب شهر تهران به خاک سپردند. در اوایل دهه هفتاد زمانی که موزه گلستان در کاخ گلستان بازگشایی شد، مقبره او توسط صادق خلخالی از حرم شاه عبدالعظیم، به کاخ گلستان انتقال یافت و در این موزه به نمایش عمومی در آمد.
پس از آنکه خبر ترور ناصرالدین شاه به مردم روستای شهرستانک رسید، مردم به کاخ هجوم برده و آن را غارت کردند. بعد از این حادثه، طی گذر سالیان طولانی و بارش و سرمای یخبندان شهرستانک، مزید بر علت شده و ویرانی بیشتر کاخ را در پی داشته است.
آغاز مرمت کاخ
فرآیند مرمت کاخ شهرستانک، پس از دوره طولانی تخریب، طی سال‌های اخیر از سوی صندوق توسعه و احیا آغاز شده است، در همین راستا، در اسفند سال ۱۳۹۹، با جذب سرمایه‌گذار بخش خصوصی، مبلغی در حدود سی میلیارد تومان روی این پروژه سرمایه‌گذاری شد.
از آنجا که از کاخ زیبای شهرستانک، چیزی جز خاک و خشت فروریخته، باقی نمانده بود، برای بازسازی آن از نقاشی رنگی کمال الملک و دو هزار عکس سیاه و سفید موجود از آن، برای مرمت استفاده شده است.
وقتی نقاشی کمال‌الملک تنها تصویر رنگی از کاخ است!
نکته جالب آن است که رنگ اصلی شیروانی و سقف کاخ، در عکس‌های سیاه و سفید باقی مانده از کاخ، قابل تشخیص نبوده است و برای بازسازی کاخ به همان شکل اولیه، رنگ سقف و شیروانی از روی نقاشی کمال‌الملک، شناخته شده است.
مصالح استفاده شده در زمان قاجار برای ساخت کاخ شهرستانک، عمدتا چوب و سنگ بوده است، سقف نیز کاملا از چوب ساخته شده بود. در جریان مرمت این بنا، با تصمیم شورای فنی صندوق توسعه و احیا و رعایت اصول مرمت، سقف این بنا به صورت ترکیبی از فلز و چوب ساخته شد.
تبدیل کاخ شهرستانک به یک مجموعه گردشگری سلامت
از مهم ترین معضلات در مرمت کاخ شهرستانک، مشکلات مربوط به زیرساخت از جمله راه ارتباطی بوده است، چراکه مسیر دسترسی به این بنا، بسیار ناهموار که امروز نیز این جاده شرایط مناسبی ندارد.
امروز که دشهرر تیرماه ۱۴۰۳ نزدیک به چهل ماه از مرمت این کاخ می‌گذرد و علی‌رغم مشکلات زیرساختی، عملیات مرمت، یک روز هم متوقف نشده و هشتاد درصد بنا مرمت شده است.
پس از اتمام مراحل مرمت، این بنا به زودی در قالب یک مجموعه گردشگری سلامت در دسترس مردم استان البرز و گردشگران قرار می‌گیرد.
تصاویر کاخ
گزارش: فاطمه غفاری
