به گزارش صابتا، در چهارمین نشست جایزه ققنوس ایران فرهنگی، چهارشنبه ۲۳ مهر ۱۴۰۴ طرح مرمت و باززنده‌سازی کاروانسرای یام مرند بررسی شد، بنایی تاریخی در مسیر جاده ابریشم که تا چندی پیش تنها شالوده‌هایی از آن در زیر خاک باقی مانده بود، اما امروز روایتگر یکی از شگفت‌انگیزترین نمونه‌های احیای میراث معماری ایران است.
در این نشست، استاد علی‌اکبر تقی‌زاده به تشریح تاریخچه طرح پردیسان و روند اجرایی مرمت این کاروانسرا پرداخت و علیرضا قلی‌نژاد پیربازاری، معاون فناوری پژوهشگاه میراث فرهنگی نیز به نقد و داوری این طرح پرداخت. دبیری جلسه را خسرو طالب‌زاده، مشاور مدیرعامل صندوق توسعه و احیا، بر عهده داشت.
مروری بر تجربه طرح پردیسان
در آغاز نشست، علی اکبر تقی‌زاده با مروری بر پیشینه طرح پردیسان گفت: پس از جنگ تحمیلی و در جریان اجرای برنامه‌های توسعه، بسیاری از بناهای تاریخی ارزشمند در سراسر کشور آسیب دیدند؛ آسیب‌هایی که بیشتر از سوی دستگاه‌های دولتی و شهرداری‌ها وارد شد.
او تأکید کرد: که نبود آگاهی و دانش کافی در میان مدیران و تصمیم‌گیران، سبب تخریب آثار تاریخی شد و همین مسئله ضرورت ایجاد طرحی منسجم برای مرمت و احیای بناها را آشکار کرد.
تقی‌زاده با اشاره به شرایط آن دوران افزود: در سال ۱۳۷۷، با توجه به نیاز به حفاظت هدفمند و اعطای کاربری‌های متناسب به بناهای تاریخی، طرح پردیسان در سازمان میراث فرهنگی و گردشگری کشور پایه‌گذاری شد.
شکل‌گیری و اهداف طرح پردیسان
تقی‌زاده در توضیح روند شکل‌گیری این طرح گفت: از سال ۱۳۷۸ با تخصیص اعتبار از بند «ه» تبصره ۳۶ قانون بودجه کشور، طرح پردیسان رسماً آغاز به کار کرد. بر اساس این قانون، سازمان میراث فرهنگی مجاز شد با همکاری سازمان ایرانگردی و جهانگردی، نسبت به خرید، اجاره یا مشارکت در مرمت کاروانسراها، خانه‌های قدیمی و سایر اماکن تاریخی و تبدیل آن‌ها به واحدهای اقامتی و پذیرایی اقدام کند.
او اهداف پردیسان را شامل حفظ آثار ارزشمند تاریخی از طریق اعطای کاربری متناسب، گسترش گردشگری داخلی و خارجی، ترویج آشنایی معماران جوان با بافت‌های تاریخی، احیای تکنیک‌های معماری بومی، ایجاد پیوند میان میراث تاریخی و زندگی امروز، و همچنین اشتغال‌زایی در بافت‌های قدیمی عنوان کرد.
مسیرهای انتخاب و پروژه‌های مشمول
تقی‌زاده در ادامه با اشاره به نظام انتخاب پروژه‌ها گفت: برای جلوگیری از پراکندگی فعالیت‌ها، طرح پردیسان در قالب پنج محور اصلی سامان‌دهی شد. این مسیرها شامل محور شمالی-جنوبی از بازرگان تا کرمان، محور شرقی-غربی از مرز افغانستان تا قصر شیرین، مسیر کناره خلیج فارس، مسیر کناره خزر و مسیر کویر شمالی ایران بودند.
تصویری از سردر کاروانسرای یام برگرفته از سفرنامه مادام دیالافوآ
به گفته او، در استان‌های مختلف پروژه‌هایی چون پردیس عامری‌ها و مرنجاب در اصفهان، فهادان و ابرکوه در یزد، کردشت و نوبر در آذربایجان شرقی، سعدالسلطنه در قزوین و سیراف در بوشهر از جمله طرح‌های منتخب بودند.
وی افزود: انتخاب مسیرها با در نظر گرفتن عواملی همچون تمرکز زیستگاه‌های تاریخی در دامنه‌های البرز و زاگرس، انطباق با مسیرهای تاریخی ادویه و ابریشم، تنوع فرهنگی و اقلیمی و وجود بناهای نسبتاً سالم انجام شد.
اهمیت کاروانسرای یام در طرح احیا
در بخش اصلی نشست، تقی‌زاده با تمرکز بر کاروانسرای یام مرند، به تشریح روند مطالعاتی و اجرایی مرمت این بنا پرداخت. او گفت: یام یکی از مهم‌ترین کاروانسراهای مسیر شمالی-جنوبی کشور است که به‌دلیل موقعیت جغرافیایی و معماری اصیلش، نقش کلیدی در احیای مسیر تاریخی جاده ابریشم دارد.
محدوده قرارگیری کاروانسرای یام پیش از آغاز عملیات اجرایی دفتر طرح پردیسان
به گفته او، هدف از مرمت این بنا، نه‌تنها بازسازی کالبدی، بلکه باززنده‌سازی فرهنگی و اقتصادی آن است تا بتواند در قالب مجموعه‌ای اقامتی و فرهنگی، دوباره به حیات شهری بازگردد.
باززنده‌سازی فرهنگی؛ از شعر و ادب تا صنایع دستی
یافته های معماری پلان کاروانسرای تاریخی یام پس از کاوش
در پایان، تقی‌زاده به رویدادهای فرهنگی برگزارشده در بناهای احیاشده اشاره کرد و گفت: برنامه‌هایی چون بزرگداشت روز شعر و ادب فارسی در سالگرد استاد شهریار، جشن‌های شب یلدا و چهارشنبه‌سوری و برگزاری کنفرانس بین‌المللی جاده ابریشم در سال ۱۳۹۷، نمونه‌هایی از فعالیت‌های فرهنگی کاروانسرای یام هستند.
او همچنین بر نقش این برنامه‌ها در پیوند میان جامعه معاصر و میراث تاریخی تأکید کرد و افزود: احیای بنا تنها با بازسازی کالبدی محقق نمی‌شود، بلکه نیازمند دمیدن روح فرهنگ و زندگی در آن‌هاست.
